PFASak edo sustantzia perfluoralkilatuak

PFASak edo substantzia perfluoralkilatuak 40. hamarkadara arte naturan ez zeuden konposatuen multzo zabala dira (4.700 inguru). Garai horretan, askotariko aplikazio industrialetan eta etxeko kontsumokoetan erabiltzen hasi ziren.

Egonkortasun kimiko eta termiko handia eta gainazaleko jarduera altua dutenez, erabilera asko izan dituzte: ehun eta moketetan orbanak kentzeko estalduretatik elikagaiekin kontaktuan egon daitezkeen paperezko produktuak egiteko estaldura lipofobikoetara arte.

PFAS Kutsatzaile Organiko Iraunkortzat (KOI) jotzen dira, POP siglekin ere ezagutzen direnak (Persistent Organic Pollutants). Sustantzia kimiko horiek ezaugarri hauek dituzte:

1. Iraunkorrak dira: iraunkortasun handia dute ingurunean, erresistenteak baitira degradazioarekiko.
2. Biometagarriak dira: izaki bizidunen ehunetan sartzen dira (disolbagarriak dira koipean), eta kontzentrazioa handitu dezakete kate trofikoaren bidez.
3. Oso toxikoak dira, eta kalte larriak eragin ditzakete gizakien osasunean eta ingurumenean.
4. Nonahikoak dira, inoiz erabili edo ekoitzi ez diren tokietan agertu baitaitezke.

Erabilera jarraitu horrek ingurumenean barreiatzera eraman ditu, eta elikakatean sartu dira; beraz, 2010eko Stockholmeko Hitzarmenaren B eranskinean gehitu dira, eta horrek erabilera mugatzen du aplikazio jakin batzuen zerrenda batera.

EFSA erakundeak 4 PFAS ezagunen elikagaien esposizio kroniko bateratua ebaluatu du: PFOA, PFNA, PFHxS eta PFOS. Horiek guztiak antzeko efektuak dituzte esperimentazio-animaliengan, eta haien toxikozinetika ere antzekoa da.

PFAS horien artean, hauek izan dira helduengan esposizio bateratuari ekarpen handiena egin ziotenak: PFOA % 21rekin, PFNA % 4rekin, PFHxS % 10rekin eta PFOS % 66rekin. Ekarpenak antzekoak izan ziren gainerako adin-taldeetan. 4 PFAS horien baturak PFAS guztien esposizio osoaren % 46 ordezkatzen du.

PFOS eta PFOA direlakoen batez besteko esposiziora ekarpen handienak egin zituen elikagaien taldea “arraina eta beste itsaski batzuk” izan zen, eta, ondoren, “arrautzak eta arrautza-produktuak”, “haragia eta haragi-produktuak” eta “fruituak eta eratorriak”.

Hauek izan ziren adin guztietan eta biztanle-talde guztietan esposizio bateratuari ekarpen handienak egin zizkioten elikagai-taldeak: “arrain-haragia”, “fruituak eta eratorriak” eta “arrautzak eta arrautza-produktuak”.

PFOA delakoan zehazki “barazkiak eta produktu begetalek” eta “edateko urak” ere ekarpen nabarmenak egin zituzten. Beste PFAS batzuetan, “arraina eta beste itsaski batzuk”, “fruituak eta fruitu-produktuak”, “barazkiak eta produktu begetalak”, “edateko ura” eta “sustraiak eta almidoizko tuberkuluak” izan ziren elikagai-talde garrantzitsuenak.

Konposatu horiek erakutsi dute efektu kaltegarriak izan ditzaketela esperimentazio-animaliengan, hala nola hauek; hepatotoxikotasuna, garapenerako toxikotasuna (pisu txikia jaioberritan), toxikotasun neurokonduktuala, immunotoxikotasuna, ugalketa-toxikotasuna, birika-toxikotasuna, efektu hormonalak (hormona tiroideoa, etab.)… Gainera, potentzial genotoxiko eta kantzerigeno ahula deskribatu da.

Orain arte, gizakiengan honako efektu hauek frogatu dira:

• PFOS eta PFOA; antigorputzen erantzunaren murrizketa haurren txertaketan, eta konposatu horien efektu lotu bezala identifikatu da.
• Horrez gain, ebidentziaren arabera, jaio aurreko PFOS eta PFOAen esposizioa lotuta dago jaioberrien pisu-jaitsierarekin.
• PFOAen kasuan, ebidentziak nibel serikoen igoera erakusten du Anina Aminotransferasa entzima hepatikoan (ALT).
• PFOS, PFOA eta PFNA direlakoen kasuan, kausa-efektua frogatu da presentzia serologikoan gizakiengan, baita kolesterol-kontzentrazio handiak ere.

Ez dira baztertzen beste efektu kaltegarri batzuk substantzia horientzat, baina gaur egun ez dago hori baieztatzeko ebidentzia zientifikorik (ezta baztertzeko ere).

Gizakiengan, kate motzeko PFAS substantzientzako (hala nola PFBA, PFBS eta PFHxA) erdibizitza zenbatetsiak egun gutxi batzuetatik hilabete batera bitartekoak dira, eta kate-luzera handiko konposatuentzat (PFOA, PFNA, PFDA, PFHxS edo PFOS) hainbat urtetakoa izan daiteke.

EFSAk 4,4 ng/gorputz-pisuaren kilogramo asteko taldeko AITa (PFOA, PFNA, PFHxS eta PFOS) zenbatetsi du, eta erreferentzia gisa erabiliko da.

Horrekin guztiarekin, gizakiengan egindako ikerketetako esposizioak eta kontzentrazio serologikoak baloratuz, CONTAM Panelak ondorioztatu du Europako biztanleriaren zati batek proposatutako AITa gainditzen duela, eta hori osasun-arazo bat da.

Ebaluazioan aztertutako 10 urtetik gorako pertsonen datuek, asteko 3 eta 22 ng/gorputzeko pisuaren kg-ko batez besteko esposizioa erakutsi dute BMan, eta asteko 9 eta 70 ng/gorputzeko pisuaren kg-ko esposizioa BMaren P95ean.

Nerabe eta helduentzako BMko batez besteko esposizio altuenak 5 aldiz gainditzen du AITa. BMaren P95eko esposizio altuena 16 aldiz handiagoa izatera heldu daiteke.

1. taula. Elikagaien esposizio kroniko bateratuaren laburpen-taula (PFOA, PFNA, PFHxS eta PFOS) adin-taldeko (EFSA, 2020)

PFAS horien baturarako esposizioak eguneko 0,42 eta 3,1 ng/gorputzeko pisuaren kg arteko erdiko balioa erakutsi zuen 10 urtetik gorako pertsonentzat behe-mugan (BM), eta 11,4 eta 41,5 artekoa goi-mugan (GM).

1 eta 3 urte arteko haurren batez besteko ingestioa bi aldiz handiagoa zen adin-tarte zaharragoena baino (10 urtetik gorako pertsonak.), 0,84 eta 6,5 ng/gorputzeko pisuaren kg arteko tartearekin egunean BMan, eta 38,5 eta 112 ng/gorputzeko pisuaren kg-ko tartearekin GMan.

Bularreko haurretan, esposizioen batez besteko tarteak 2,4 eta 12,2 ng/gorputzeko pisuaren kg artekoak izan ziren eguneko BMan, eta 42,8 eta 115 ng/gorputzeko pisuaren kg artekoak eguneko GMan.

BMren 95 pertzentilean, esposizioak 1,3 (helduetan) eta 27,9 (urtebetetik beherakoak) ng/gorputzeko pisuaren kg artekoak dira eguneko, eta 21,9 (75 urtetik gorakoak) eta 229 (1 eta 3 urte artean) ng/gorputzeko pisuaren kg artekoak eguneko GMan.

CONTAM Panelak metodo analitikoak sentsibilitate handiagoarekin garatzea gomendatzen du, eta horiek garatzeko errazak izatea.

Esposizio-datuak maiz eguneratu behar dira, batez ere metodo analitiko berri horiek ezartzen badira.

Ikerketa gehiago behar dira elikagaienak ez diren iturrien ekarpen erlatiboen inguruan, bereziki barneko aireko eta etxeko hautseko kontzentrazio handienetan dauden PFAS substantzientzat, hala nola FTOH eta PAP.

Horrez gain, PFAS substantziek elikakatean duten transferentziari buruzko informazio gehiago behar da.

Elikagaietako kutsatzaileen gehieneko mugak Batzordearen 2006ko abenduaren 19ko 1881/2006 Erregelamenduan ezarrita daude. Erregelamendu hori 2022/2388 (EB) Erregelamenduaren bidez aldatu da eta honako hau gehitu da: 10. atala «Substantzia perfluoroalkilatuak». Hauek dira:

Gainera, EBn, PFOS mugatuta dago Europako Parlamentuaren eta Batzordearen 2019ko ekainaren 20ko 2019/1021 (EB) Erregelamenduaren bidez (kutsatzaile organiko iraunkorrei buruzkoa).

Bestalde, PFOA bereziki kezkagarriak diren substantzien hautagaien zerrendan dago jasota (REACH Erregelamenduaren 10. atalaren 59. artikuluarekin bat argitaratuta).