Sugar-atzeratzaileak

Sugar-atzeratzaileak produktu kimikoen nahasketak dira eta sukoitasuna murrizteko erabiltzen ira kontsumo-produktu askotan, hala nola plastikoetan, ehunetan eta ekipamendu elektronikoetan. Polimeroei kimikoki lotuta ez daudenez, ingurunera iragazi daitezke.

Normalean kimikoki egonkorrak eta biometagarriak dira, ondorioz, ingurunera iristen dira erabileraren bidez edo horiek sortzen dituzten hondakinen ondorioz, airearen, uraren eta lurzoruaren bitartez.

Europar Batasunean zenbait sugar-atzeratzaileen erabilera debekatuta edo mugatuta dago, sugar-atzeratzaile bromatu batzuena batez ere (SAB).

EFSAren lehen irizpen zientifikoak, 2010ean, elikagaien eraginpean egoteagatik Europako biztanleriarentzat arriskutsuak izan daitezkeen bost SAB talde nagusi identifikatu zituen:

• Difenil Eter Polibromatua (PBDE): plastikoak, ehunak, ekipamendu elektroniko moldatuak, zirkuituak.
• Hexabromoziklododekanoak (HBCDD): isolamendu termikoa eraikuntza-industrian.
• A Tetrabromobisfenola (TBBPA) eta beste fenol batzuk: zirkuitu inprimatuko plaka, termoplastikoak (telebistak batez ere)
• Bifenilo polibromatuak (PBB): kontsumo-aparatuak, ehunak, plastikozko aparra.
• Bestelako sugar-atzeratzaile bromatuak.

Ingurunean eta elikagaietan aurkitzen dira, nagusiki, SABak ekoiztearen eta erabiltzearen ondorioz. Begetarianoen kasuan, esposizioa baxuagoa da; izan ere, landare-jatorriko produktuetan animalia-jatorrikoetan baino presentzia baxuagoa da. Kasu askotan, elikaduratik ez datorren esposizioa handiagoa izan daiteke, ingurunean duen presentzia dela eta.

EFSAk 2011ean interes nagusiko zortzi difenil eter polibromatu (PBDE) identifikatu zituen. Arriskuaren ebaluazioa lautara mugatu zuen (BDE-47, -99, -153 eta -209).  Scientific Opinion on Polybrominated Diphenyl Ethers (PBDEs) in Food | EFSA (europa.eu) txostenaren ondorio nagusiak honakoak izan ziren:

• Dietaren bidezko esposizio nagusia BDE-47k eta BDE-209k eragiten dute. Etxeetan PBDE dagoenez eta autoen poluzioaren ondorioz, haurren esposizio-iturri garrantzitsua da, bereziki BDE-209rena. Hala ere, BDE-47aren, BDE-153aren eta BDE-209aren kasuan, ez dirudi gaur egun elikagaien bidezko esposizioak osasun-arazoak sortuko dituenik.
• BDE-99aren kasuan, esposizioaren marjinak adierazi zuen gaur egungo elikagaien bidezko esposizioa arriskutsua izan daitekeela osasunarentzat, batez ere haur txikienetan (bat eta hiru urte bitartekoetan).

2024ko urtarrilean, PBDE sugar-atzeratzaileei buruzko ebaluzaio berria argatiratu zuen EFSAk (Update of the risk assessment of polybrominated diphenyl ethers (PBDEs) in food | EFSA). Esposizioari buruzko ondorio nagusiak ondorengoak izan ziren:

• Europako dietaren bidezko esposizio handiena BDE-209k eragiten du, eta, ondoren, BDE4-7k; biek ala biek esposizio-maila handiagoak dituzte haurretan. BDE-49ren eta -138ren esposizio baxuena haurtxoek dute; aldiz, BDE-49ri eta -209ri dagokionez, esposizio baxuena helduek dute.
• Esposizio handiena dakarten dietako elikagai-produktuak hauek dira:
• BDE-28, -99, -153, -183 eta -209: Haragia eta haragikiak.
• BDE-47 eta -100: Arrainak, anfibioak, narrastiak eta ornogabeak.
• BDE-49, -138 eta -154: Animalia- eta landare-koipeak.

Arriskuaren karakterizazioari buruz, 2024ko txostenak honako hau dio:

• Ondorioztatu zen datu toxikologikoak ez dituzten kidekoekiko esposizioak (BDE-28, -49, -100, ‑138-, -154, -183) ez duela eragin handirik, suposatuz ez direla BDE-47 baino toxikoagoak.
• Taldeak uste du PBDE-ek osasun-arazoak ekar diezazkieketela adineko pertsonei, haurrei eta nerabeei, baina datuetan zalantza handia dago.
• Ondorioztatu da gizakion esnean neurtutako batezbesteko esposizio-mailak ez dietela osasun-arazorik eragiten haurtxoei.
• Osasun-arazoak eragiteko aukera txikiagoa da efektu neurokonduktualetarako ugalketa-/garapen-efektuetarako baino.
• Orokorrean, CONTAM taldeak ondorioztatu zuen emaitzetako esposizio-mailek indartzen dutela litekeena dela Europako biztanleriak gaur egun PBDE-ekiko duen esposizio dietetikoak osasun-arazoak sortzea.

HBCDD horiek batez ere eraikuntzan, materialen enbalajean eta ehunetan ekoizten eta erabiltzen direlako daude ingurunean eta elikagaietan. Europar Batasunean, HBCDDak baimenduta egon ziren 2015eko abuztura arte, data horretatik aurrera, aplikazio batzuetarako bakarrik baimentzen dira gizakien osasunean dituzten kontrako efektu posibleak direla eta.

HBCDDeekiko elikagaien bidezko esposizio-iturri nagusiak arraina, arrautzak, ganadu-haragia eta eskortako hegaztiak dira.

EFSAk ondorioztatu du Hexabromoziklododekanoekiko (HBCDD) elikagaien bidezko esposizioak Europar Batasunean ez duela osasun-arazorik ekartzen. Are gehiago, ez dirudi oso ohikoa denik etxeko hautseko HBCDDekiko esposizio gehigarriak, batez ere haur txikienak, osasun-arazoak sor ditzakeenik. Gainera, ez da oso litekeena etxeko hautsetik datozen HBCDDekiko esposizio gehigarriak, batez ere haur txikiei, osasun-arazoak planteatzea.

Scientific Opinion on Hexabromocyclododecanes (HBCDDs) in Food | EFSA (europa.eu)

TBBPA, batez ere, sugar erreaktiboaren atzeratzaile gisa erabiltzen da, epoxi eta polikarbonato erretxinekin batera. Iraunkortasun txikia du erreakzio kimiko abiotikoak izateko kalteberatasunagatik. TBBPAren deribatuak konposatu neutroak dira eta TBBPAk baino hidrofobikoagoak. Jasotako elikagaien laginetan identifikatutako balio guztiak kuantifikazio-mugaren (LOQ) azpitik zeuden.

Giza-esnearen bidezko haurtxoen esposizioak ez du osasun-arazorik ekartzen. Are gehiago, ez dirudi oso ohikoa denik etxeko hautseko HBCDDekiko esposizio gehigarriak, batez ere haur txikienak, osasun-arazoak sor ditzakeenik.

Scientific Opinion on Tetrabromobisphenol A (TBBPA) and its derivatives in food | EFSA (europa.eu)

EFSAk iritzi zientifiko bat eman zuen 2010eko urrian, eta iritzi horretan adierazi zuen bifenilo polibromatuek (PBB) ez zutela elikagaien bidezko esposizioaren ondoriozko arriskurik. Europan debekatuta dago horiek ekoiztea eta erabiltzea eta ingurumenean dagoen kontzentrazioa txikia eta txikitzen ari da.

Arrain koipetsuen ohiko kontsumitzaileen PBB kontsumoa (>% 8 koipea) MOE baino 6 magnitude-ordena baxuagoa da, eta bularreko haurrena MOE baino 5 magnitude-ordena baxuagoa gutxi gorabehera. Ondoriozta daiteke, beraz, ez dela kezkagarria Europako biztanleriaren PBBrekiko dietaren bidezko esposizioaren arriskua, ezta animaliengan egiten diren esperimentuen eta gizakiengan izaten dituen ondorioen arteko aldeak kontuan hartuta ere.

Scientific Opinion on Polybrominated Biphenyls (PBBs) in Food | EFSA (europa.eu)

2011 EFSAK argitaratako txostenan, toxikotasunaren ondorio nagusiak gibelean, hormona tiroidearen homeostasian eta ugalketa- eta nerbio-sisteman identifikatu ziren. PBDEek kalteak eragiten dituzte DNAn, oxigeno-espezie erreaktiboen indukzioaren bidez. Neurogarapenaren gaineko eragina identifikatu zen elikagaien bidezko esposizio-arriskuari lotutako balorazio kritikoaren irizpidetzat.

2024ko urtarrilean, PBDE sugar-atzeratzaileei buruzko ebaluzaio berria argatiratu zuen EFSAk (Update of the risk assessment of polybrominated diphenyl ethers (PBDEs) in food | EFSA). Giza osasunean izan dezaketen ondorei buruz, hauek antzeman ziren:

• PBDE-ek kaltzio mitokondrialaren homeostasian esku hartzen dutelako gero eta ebidentzia handiagoak daude, eta, ondorioz, oxidazio-estresa eta apoptosia eragiten dute zelula neuronaletan.
• Ikusi da, zehazki, BDE-209 neurotoxikoa dela hormona tiroideorako.
• PBDE-ek eta horien metabolitoek aril hidrokarburoen hartzaileen (AHR) agonista edo antagonista ahul gisa jardutearen ebidentzia batzuk daude.
• Eskuragarri dagoen ebidentziak iradokitzen du zenbait PBDE gai direla androstanoaren hartzaile konstitutiboaren/pregnanoaren X hartzailearen (CAR/PXR) adierazpen genetikoa aktibatzeko.
• In vitro ikerketak oinarri hartuta, taldeak ondorioztatu du PBDE-ek kalteak eragin ditzaketela DNAn, zeharkako ekintza-mekanismo baten bitartez.

Toxikotasunaren ondorio nagusiak gibelean, hormona tiroidearen homeostasian eta ugalketa- eta nerbio-sisteman identifikatu ziren. HBCDDak ez dira genotoxikoak, eta kartzinogenizitatea ez da ondorio kritikotzat hartzen. Neurogarapenaren gaineko eragina ezarri zen elikagaien bidezko esposizio-arriskuari lotutako balorazio kritikoaren irizpide gisa.

Salbuespen bakarra bularreko haurrak dira, ama-esne ugari eta HBCDD maila handikoa kontsumitzen baitute. Kasu honetan, EFSAk ondorioztatu zuen esposizioak osasun-arazo bat ekar dezakeela, eta adierazi zuen datu gehiago behar direla ama-esnearen HBCDD mailei buruz, esposizioaren ebaluazio sendoagoa egin ahal izateko.

Toxikologiari buruzko informazio urriak adierazten du TBBPAren aho bidezko bioerabilgarritasuna % 70 ingurukoa dela. Xurgatu ondoren, ehunetan banatzen da, eta berehala iraizten da eginkarietan behazunen bidez. Gizakietan, TBBPAren batez besteko bizitza 48-72 ordu bitartekoa da.

Azterketa apurrek ez dute adierazten eragin teratogenikorik, ezta genotoxikorik ere, eta ez dago kartzinogenoa izan daitekeen zantzurik.

Giza-esnearen bidezko haurtxoen esposizioak ez du osasun-arazorik ekartzen. Are gehiago, ez dirudi oso ohikoa denik etxeko hautseko HBCDDekiko esposizio gehigarriak, batez ere haur txikienak, osasun-arazoak sor ditzakeenik

Ikusten da toxikotasun handiena hormona tiroidearen homeostasian gertatzen dela. Sugar-atzeratzaile bromatu gehienetan ez bezala, gibelean ez da TBBPAren toxikotasunik ikusten.

Frogatu da PBBek sistema endokrinoari eragiteko ahalmena dutela. Animalietan egindako ikerketen ebidentziak adierazten du PBBrekiko esposizioak eragina duela hormona tiroidearen eta ugalketa-organoen homeostasian, eta ondorio kaltegarriak eragiten dituela ondorengo belaunaldietan. Halaber, PBBrekiko esposizioak lokomozio-jardueran eta jarduera orokorrean hainbat sintoma neurologiko eta portaera-alterazio eragiten dituela erakusten duten ebidentziak daude. Haurdunaldiaren lehen faseetan fetua berriz xurgatzea eragin dezakete, eta fase aurreratuagoetan, pisu gutxiagoko eta malformazio txikiekiko haurrak izan daitezke. Laborategiko probetan ikusi da kartzinogenikoak direla ekintza ez-genotoxiko baten ondorioz.

Prebentzio-neurrien helburua, batez ere, ingurumenean sugar-atzeratzaileen maila murriztea da, industrian gutxiago erabiliz.

HBCDDak 2015ean debekatu ziren EBn, zenbait erabileratan izan ezik, eta 2004an eta 2008an hainbat PBDE debekatu ziren. 1983an debekatu egin zen gorputzarekin kontaktuan zeuden ehunetan PBB erabiltzea, 2006an kable elektrikoetan, besteak beste, eta gaur egun debekatuta dago EBn PBB ekoiztea.

Sugar-atzeratzaileen konposatuekiko esposizio handiagoa ingurumenean duten presentziak eragiten du, batez ere etxean, ibilgailuen barnealdean eta lantokietan; hori dela eta, murriztu egin behar dira, kontsumo-ondasunen ekoizpenean horien erabilera mugatuz.

Hala eta guztiz ere, beti komeni da higiene-jarraibide hauek betetzea etxean elikagaiak manipulatzean:

Elikagaietako kutsatzaileen gehieneko mugak 2023ko apirilaren 25eko Batzordearen 2023/915 (EB) Erregelamenduak, elikagaietako kutsatzaile jakin batzuen gehieneko mugei buruzkoak, eta ondorengo aldaketek arautzen dituzte Europar Batasunean. BFRen kasuan, ez dago ezarritako gehieneko mugarik.